«3 օր անձրև եկավ։ Անձրևը կտրվեց, բերքը հավաքեցինք։ Վարդագույնը սարքեցինք։ Մեկ էլ տագնապ տվեցին։ Ով աշխատում էր, կանչեցին պոստ։ Բա ի՞նչ ա եղել. թուրքերը (ադրբեջանցիները - խմբ) ծանր տեխնիկան մոտեցրել են սահմանին», - պատմում է Անդրանիկ Մանվելյանը։

Անդրանիկը Արցախի Հադրութի շրջանի Տող գյուղում գտնվող «Կատարո» գինու գործարանի գինեգործն է։

«Սեպտեմբերի լույս 27-ի գիշերն արթնացանք պայթյունից։ Մտածում էի՝ սառնարանն է։ Հետո երկրորդ դմփոցը լսվեց։ Լուսամուտից ծուխը տեսա Թութակ սարի կողմում։ Թութակը Տող գյուղից արևելք՝ առաջնագծի կողմում գտնվող սարն է»,- պատմում է Մանվելյանը։

Հասկանում է, որ պատերազմ է սկսվել։ Գնում է գործարան, տուն է ուղարկում երկու կին աշխատողներին։ Մնում են տղամարդկանցով՝ որոշելու ինչ են անելու։

Բայց աշխատողներ չկային․ գրեթե բոլորը զորակոչվել էին, մեկնել առաջնագիծ։ Մնացել էին երկու աշխատող՝ ինքն ու գործընկերը, որ պիտանի չէր ճանաչվել ծառայության համար։

«Բայց օրվա կեսը գնում էր, զենք էր բարձում պահեստում (Տողում զենքի պահեստ կար, հեղ.), մյուս կեսը գալիս էր, հոգնած իմ հետ գործ էր անում։ Մինչև գիշերվա 9-10 մնում էինք, առավոտից սկսում էինք, երեկոյան գնում տուն։ Ես էլ մենակ էի, չէի հասցնում, տնից ինձ համար էլ էր սնունդ բերում»,- պատմում է Անդրանիկը։

Գործարանի աշխատանքն այսպես շարունակում են մինչև հոկտեմբերի 11-ը։

Անդրանիկ Մանվելյանը «Կատարո»-ում աշխատում է 2019 թվականից։ Գործարանի հիմնադիր Գրիգորի Ավետիսյանի հետ ծանոթացել էին դրանից 10 տարի առաջ․ մեկը՝ որպես գինեգործ, մյուսը՝ որպես արտադրող։ Երբ Անդրանիկը աշխատանք չուներ, Գրիշը (այսպես են անվանում Գրիգորի Ավետիսյանին) նրան հրավիրել էր Տող՝ «Կատարո»-ում աշխատելու։

Ասում է՝ երբ առաջին անգամ Ստեփանակերտ եկավ, սիրահարվեց քաղաքին, որն ավելի մաքուր ու մարդամոտ է, քան Երևանը։ Հետո հաստատվեց Տողում, որտեղ մենակ էր ապրում, միայն արձակուրդներին կա՛մ ընտանիքն էր գալիս, կա՛մ ինքն էր վերադառնում հայրենի Աբովյան։

Պատերազմի սկսվելուց հետո իր դուրս գալու մասին խոսք չի եղել, շարունակել է աշխատել։ Պատմում է, որ գյուղացիների տարհանում էլ չի եղել առանձնապես, մարդիկ վստահ էին, որ պատերազմն ավարտվելու է մեր հաղթանակով:

Անդրանիկ Մանվելյանը «Կատարո»-ում աշխատում է 2019 թվականից։ Գործարանի հիմնադիր Գրիգորի Ավետիսյանի հետ ծանոթացել էին դրանից 10 տարի առաջ․ մեկը՝ որպես գինեգործ, մյուսը՝ որպես արտադրող։ Երբ Անդրանիկը աշխատանք չուներ, Գրիշը (այսպես են անվանում Գրիգորի Ավետիսյանին) նրան հրավիրել էր Տող՝ «Կատարո»-ում աշխատելու։

Ասում է՝ երբ առաջին անգամ Ստեփանակերտ եկավ, սիրահարվեց քաղաքին, որն ավելի մաքուր ու մարդամոտ է, քան Երևանը։ Հետո հաստատվեց Տողում, որտեղ մենակ էր ապրում, միայն արձակուրդներին կա՛մ ընտանիքն էր գալիս, կա՛մ ինքն էր վերադառնում հայրենի Աբովյան։

Պատերազմի սկսվելուց հետո իր դուրս գալու մասին խոսք չի եղել, շարունակել է աշխատել։ Պատմում է, որ գյուղացիների տարհանում էլ չի եղել առանձնապես, մարդիկ վստահ էին, որ պատերազմն ավարտվելու է մեր հաղթանակով:

Հոկտեմբերի սկզբից Ջրականի հոսպիտալը տեղափոխվում է Տող։ Անդրանիկը մի քանի անգամ գնում է այնտեղ․ մտածում է գուցե ինչ-որ բանի կարիք լինի, օգնելու անհրաժեշտություն լինի։ Այնտեղ էլ հասկանում է՝ ինչ-որ բան այն չէ, երբ խոսում է այնտեղ նոր տեղափոխված զինվորների հետ։

Զինվորներից մեկը պատմում է, որ մարտի էլ չեն մասնակցել, «գլխներին մարդ չի եղել», «Սմերչ»-ի արկի պայթյունի ժամանակ հողածածկ են եղել։

Չնայած նույնիսկ այս կասկածներին՝ երբեք չեն մտածել գործարանը տարհանելու մասին։ Նույնիսկ գործարանին պատկանող բեռնատարները ներգրավված էին զենքի տեղափոխման աշխատանքներում։ Ինքը՝ Անդրանիկը, նույնպես չէր մտածում դուրս գալու մասին։

Նա վարակվում է կորոնավիրուսով, գալիս է Աբովյան, ծանր է տանում հիվանդությունը, չի կարողանում վերադառնալ։

Տողի գյուղապետ Վարդան Գրիգորյանը պատմում է, որ ընդհանուր առմամբ գյուղն ուներ մոտ 330 հեկտար վարելահողեր, որտեղ ցորեն ու գարի էին վարում։ Միայն 20 հեկտար կազմում էին «Կատարո»-ի խաղողի այգիները, ևս մոտ 70 հեկտարի վրա խաղող էին աճեցնում բնակիչները։ Կային նաև արոտավայրեր։

«Գյուղում ապրում էր 812 բնակիչ։ Զբաղվում էին մանր-միջին բիզնեսով, հիմնականը՝ հողագործություն, անասնապահություն»,- նշում է գյուղապետը։

Գրիգորյանը ներկայացնում է նաև անասնագլխաքանակի մասին տվյալներ։ Որոշ տարբերություններով՝ նույնպիսի տվյալներ հայտնում է նաև Արցախի ՏԿԵ նախարարությունը։

Այնուամենայնիվ, առանձին վերցրած, գյուղի ամենամեծ տնտեսությունը «Կատարո»-ն էր։ Գինու գործարանը (պաշտոնապես՝ «Անուշ-1» ընկերություն) 2019 թվականին Արցախի բյուջե վճարել էր մոտ 54 մլն դրամ հարկեր։ 2020-ին այդ հարկերի ծավալը նվազել էր մինչև 29 մլն դրամ։ 2021 թվականին «Կատարո-ն» արդեն խոշոր հարկ վճարող չէր Արցախում։

Տնտեսական մեծ կորուստներ են եղել նաև արդեն հավաքված հացահատիկը, որ ամբարվել էր պահեստներում, ինչպես նաև բենզալցակայանը, որտեղ մեծ ծավալի վառելիք էր մնացել։

Երկուսն էլ պատկանում էին Արմո (Արամայիս) Ավետիսյանին, որը «Կատարո»-ի հիմնադիր Գրիգորի Ավետիսյանի եղբայրն է։ Նա պատմում է, որ սեպտեմբերի 20-ին էր մեծ չափաքանակով դիզվառելիք ներկրել՝ 150 հազար լիտր։ Մի մասը թողել էր Մեղրիում։ Տող էր հասցրել շուրջ 100 հազար լիտր, որից 12 հազարն էլ սպառել էր մինչև պատերազմն ու դրա ընթացքում։

Նրա խոսքով՝ դիզվառելիքի իր պահեստից էին օգտվում ոչ միայն Տողի, այլև առհասարակ Արցախի հարավ-արևելքի՝ Ֆիզուլիի (Վարանդա), Ջաբրայիլի (Ջրական), ազատագրված շրջանների խոշոր հողօգտագործողները։

Ավետիսյանի խոսքով՝ հոկտեմբերի 20-ի դրությամբ 88 հազար լիտր դիզվառելիք է մնացել լցակայանի պահեստներում։

Վառելիքից բացի, ադրբեջանցիներին է մնացել նաև Ավետիսյանին պատկանող հացահատիկը՝ պահեստավորված։ Ավետիսյանի խոսքով՝ միայն իր պահեստում 170 տոննա հացահատիկ է մնացել։ Իրեն պատկանող ցորենն էր՝ բերքահավաքից հետո։

Ավետիսյանը պատմում է, որ 70-75 հեկտար ցորեն էր աճեցնում։

Անդրանիկ Մանվելյանը նշում է՝ «Կատարո»-ն ոչ միայն ամենահայտնի գինի արտադրողն էր Արցախում, այլև խոշոր հարկատու, զբոսաշրջության ինքնուրույն ուղղություն և աշխատանքի, արտադրության օրինակ, որ ոգևորում էր նաև այլ մարդկանց։

«Կատարո»-ն էր կազմակերպում նաև Տողի գինու փառատոնը, անցկացնում էր Մելիք Եգանի պալատում։ Հավաքվում էին Արցախի, Վայքի և այլ տեղերի գինեգործները, ցուցադրում էին գինին, աշխուժացնում Տողի տնտեսությունը, շահում էին բոլորը։

Չնայած պատերազմի կորուստներին՝ «Կատարո»-ն վերականգնվում է։ Խորհրդանշական է, որ հիմնարկը աշխատելու է նույն հզորությամբ ու նույն անձնակազմով, արդեն Հայաստանում։ Որոշել են աշխատանքի վերցնել Հայաստան տեղափոխված իրենց աշխատակիցներին ու մյուս տողեցիներին։ Խաղողի մի մասն էլ մթերում են Արցախից։

2021 թ․-ի սեպտեմբերից «Կատարո» գինու արտադրությունը՝ նույն աշխատակիցներով ու նույն խաղողով, կազմակերպվում է Կոտայքի մարզի Ձորաղբյուր գյուղում: