Տողի անկումը
Տող գյուղի իշխանական ժառանգությունը
Արցախի Տող գյուղը ունի բացառիկ պատմամշակութային նշանակություն։ Այն եղել է Արցախի մելիքական նստավայր:
2020թ․-ի հոկտեմբերի 21-ից Արցախի Հադրութ շրջանի Տող գյուղը անցավ Ադրբեջանի վերահսկողություն տակ։
Քաղաքագետ, ճարտարապետության պատմագետ Մանվել Սարգսյանը եղել է Տողի մելիքական-իշխանական ժառանգության ուսումնասիրողներից մեկը։
2020թ․-ի հոկտեմբերի 21-ից Արցախի Հադրութ շրջանի Տող գյուղը անցավ Ադրբեջանի վերահսկողություն տակ։
Քաղաքագետ, ճարտարապետության պատմագետ Մանվել Սարգսյանը եղել է Տողի մելիքական-իշխանական ժառանգության ուսումնասիրողներից մեկը։
Տողի պեղումները
Այժմ Մանվել Սարգսյանի արխիվը նաև քաղաքական նշանակություն ունի, քանի որ պատերազմից և Տողի՝ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ հայտնվելուց հետո Բաքվի իշխանությունները փորձում են վիճարկել տեղի հայկական բնակչության բնիկությունը։
Իլհամ Ալիևն անձամբ է փորձում կեղծել պատմությունը, Տողի հայկական եկեղեցին ներկայացնում է որպես «ալբանական» և այլն։ Սարգսյանի վկայությունները ցույց են տալիս, որ հայերն այդ գյուղի տարածքում «մի քանի մշակութային շերտ ունեն»։
Տողի պատմամշակութային նշանակության մասին պատմում է մելիքական ժառանգության ուսումնասիրող Մանվել Սարգսյանը։
Մանվել Սարգսյան։ Այդ տարածքում հայկական բնակավայրեր եղել են տարբեր ժամանակաշրջաններում: Բայց հենց քաղաքական իմաստով շատ կարևոր է «վերին շերտը», որ վկայում է այդ տարածքում հայերի պետական կառույցների գոյության մասին։
Իլհամ Ալիևն անձամբ է փորձում կեղծել պատմությունը, Տողի հայկական եկեղեցին ներկայացնում է որպես «ալբանական» և այլն։ Սարգսյանի վկայությունները ցույց են տալիս, որ հայերն այդ գյուղի տարածքում «մի քանի մշակութային շերտ ունեն»։
Տողի պատմամշակութային նշանակության մասին պատմում է մելիքական ժառանգության ուսումնասիրող Մանվել Սարգսյանը։
Մանվել Սարգսյան։ Այդ տարածքում հայկական բնակավայրեր եղել են տարբեր ժամանակաշրջաններում: Բայց հենց քաղաքական իմաստով շատ կարևոր է «վերին շերտը», որ վկայում է այդ տարածքում հայերի պետական կառույցների գոյության մասին։
Հարց։ Ի՞նչ նշանակություն ուներ Արցախի Հադրութի շրջանի Տող գյուղը պատմամշակութային առումով։
Մանվել Սարգսյան։ Հիմնական նշանակությունը Տողը ձեռք բերեց, երբ այստեց հիմնվեց մելիքություն, Դիզակի մելիքների կենտրոնն էր Տողը։ Եվ եթե ավելի կոնկրետ ասենք, Դիզակի առաջին մելիք Ավանը (Եգան) Պարսից Նադիր շահից ամբողջ Արցախի վրա «բեկլարբեկի» կարգավիճակ ստացավ 1736-ին։
Բարդ պրոցեսներ էին ընթանում այդ ժամանակ Պարսկաստանում, և Նադիր շահը դաշնակից էր Դիզակի մելիքի հետ։ Մելիք Ավանը իր օգնությունն էր ցուցաբերել շահին, ինչի մասին կա նաև քարի վրա արված արձանագրություն 1737 թ․-ին՝ արված մելիքական ապարանքի շքամուտքին։
Մանվել Սարգսյան։ Հիմնական նշանակությունը Տողը ձեռք բերեց, երբ այստեց հիմնվեց մելիքություն, Դիզակի մելիքների կենտրոնն էր Տողը։ Եվ եթե ավելի կոնկրետ ասենք, Դիզակի առաջին մելիք Ավանը (Եգան) Պարսից Նադիր շահից ամբողջ Արցախի վրա «բեկլարբեկի» կարգավիճակ ստացավ 1736-ին։
Բարդ պրոցեսներ էին ընթանում այդ ժամանակ Պարսկաստանում, և Նադիր շահը դաշնակից էր Դիզակի մելիքի հետ։ Մելիք Ավանը իր օգնությունն էր ցուցաբերել շահին, ինչի մասին կա նաև քարի վրա արված արձանագրություն 1737 թ․-ին՝ արված մելիքական ապարանքի շքամուտքին։
«ՌՃՁԶ (1737թ.):
Այս ընդունարանը հիշատակ է: Այսպես է, որ ես Ղուկաս վարդապետի որդիս, որ իմ անունն է Մելիք–Եգան, նախապես ժողովուրդը հավաքվեց և ինձ քյոխվա [տանուտեր] կարգեց:
Դրանից հետո, երբ երկիրը խառնակության մատնվեց, շահ Սուլթան-Հուսեյնի որդի շահ Թահմասպ թագավորին որոշ ծառայություն մատուցեցի, և նա բերեց սրանց [վրա] ինձ մելիքություն տվեց:
Այնուհետև օսմանցին եկավ և [երկիրը] նրա ձեռքից վերցրեց: Սրան էլ այս չափ ծառայություն ցույց տվի, որ երբ բերին Դիզակ, ես չթողեցի, որ Հայաստանս գերի դառնա:
Արաղից [Կենտրոնական Իրան - խմբ] շահ Նադիր զորեղ թագավորը իր զորքով եկավ, երկիրը օսմանլուի ձեռքից առավ:
Նրան էլ այնքան ծառայություն մատուցեցի, որ նա քրիստոնյա ազգի 6 մահալների՝ Թալիշի, Չարաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի, Քոչիզի և Դիզակի վրա, ինձ որպես խան և բեկլարբեկ կարգեց. շնորհ արեց:
Ով հետո կարդա, այս գրությունից կիմանա, որ մեր որպիսությունը այսպես է եղել և թող մի ողորմի ասի: Եղավ: Ամեն»։
Այս ընդունարանը հիշատակ է: Այսպես է, որ ես Ղուկաս վարդապետի որդիս, որ իմ անունն է Մելիք–Եգան, նախապես ժողովուրդը հավաքվեց և ինձ քյոխվա [տանուտեր] կարգեց:
Դրանից հետո, երբ երկիրը խառնակության մատնվեց, շահ Սուլթան-Հուսեյնի որդի շահ Թահմասպ թագավորին որոշ ծառայություն մատուցեցի, և նա բերեց սրանց [վրա] ինձ մելիքություն տվեց:
Այնուհետև օսմանցին եկավ և [երկիրը] նրա ձեռքից վերցրեց: Սրան էլ այս չափ ծառայություն ցույց տվի, որ երբ բերին Դիզակ, ես չթողեցի, որ Հայաստանս գերի դառնա:
Արաղից [Կենտրոնական Իրան - խմբ] շահ Նադիր զորեղ թագավորը իր զորքով եկավ, երկիրը օսմանլուի ձեռքից առավ:
Նրան էլ այնքան ծառայություն մատուցեցի, որ նա քրիստոնյա ազգի 6 մահալների՝ Թալիշի, Չարաբերդի, Խաչենի, Վարանդայի, Քոչիզի և Դիզակի վրա, ինձ որպես խան և բեկլարբեկ կարգեց. շնորհ արեց:
Ով հետո կարդա, այս գրությունից կիմանա, որ մեր որպիսությունը այսպես է եղել և թող մի ողորմի ասի: Եղավ: Ամեն»։
Հարց։ Ի՞նչով է հետաքրքիր այդ արձանագրությունը։
Մանվել Սարգսյան։ Այն կարևոր է երեք առումով։ Նախ այնտեղ նշվում են վեց մելիքությունները, և ոչ թե հինգը, որը ընդունված է համարել։ Այնտեղ նշվում է նաև Քոչիզ մելիքությունը։ 6 մելիքություններն են․
Երկրորդը․ նշված մելիքությունները համընկնում են [Արցախյան] առաջին պատերազմից հետո Լեռնային Ղարաբաղի հռչակած տարածքների հետ։
Մանվել Սարգսյան։ Այն կարևոր է երեք առումով։ Նախ այնտեղ նշվում են վեց մելիքությունները, և ոչ թե հինգը, որը ընդունված է համարել։ Այնտեղ նշվում է նաև Քոչիզ մելիքությունը։ 6 մելիքություններն են․
- Դիզակը,
- Վարանդան,
- Խաչենը,
- Ջրաբերդը,
- Թալիշը,
- Քոչիզը։
Երկրորդը․ նշված մելիքությունները համընկնում են [Արցախյան] առաջին պատերազմից հետո Լեռնային Ղարաբաղի հռչակած տարածքների հետ։
Երրորդ․ մելիք Ավանն իր երկիրը Հայաստան է կոչում․ «Ես չթողեցի, որ Հայաստանս գերվի»։
Այս տեսակետից քաղաքական մեծ նշանակություն ունի այս արձանագրությունը։ Քարի վրա գրվածը կարևոր է։
Այս տեսակետից քաղաքական մեծ նշանակություն ունի այս արձանագրությունը։ Քարի վրա գրվածը կարևոր է։
Հայաստանի սահմանները և Արցախի շփման գիծը մինչև 2020 թվականի պատերազմը։
Նարնջագույնով՝ Արցախի մելիքությունների մոտավոր սահմանները՝ համադրված մինչպատերազմական շրջանում Հայաստանի սահմանների և Արցախի շփման գծի հետ։
Հարց։ Ի՞նչ կարգավիճակ ուներ Տողը մելիքությունների ժամանակաշրջանում և ի՞նչ ճակատագիր ունեցավ հետագայում։
Մանվել Սարգսյան։ Տողը մինչև 1752-ը եղել է մելիքությունների կենտրոն։ Դրանից հետո մելիքությունը աստիճանաբար սկսվեց քայքայվել։ Ժառանգաբար մելիքի կարգավիճակ ստացած Բախտամը` մելիք Եգանի եղբայրը, ձերբակալվեց և շատ տարիներ անցկացրեց պարսից բանտում: Ազատվելուց հետո նա սպանվեց Շուշիի Իբրահիմ խանի կողմից 1781 թվականին:
Սպանվեց նաև հաջորդ մելիքը` Աբասը: Մելիքների ընտանիքների անդամները բռնի կերպով կամ էլ խաբեությամբ իսլամացվեցին: Մելիքական տոհմի հալածանքը շարունակվեց ընդհուպ մինչեւ 1828 թվականին կովկասյան գավառների միավորումը Ռուսաստանին:
Մանվել Սարգսյան։ Տողը մինչև 1752-ը եղել է մելիքությունների կենտրոն։ Դրանից հետո մելիքությունը աստիճանաբար սկսվեց քայքայվել։ Ժառանգաբար մելիքի կարգավիճակ ստացած Բախտամը` մելիք Եգանի եղբայրը, ձերբակալվեց և շատ տարիներ անցկացրեց պարսից բանտում: Ազատվելուց հետո նա սպանվեց Շուշիի Իբրահիմ խանի կողմից 1781 թվականին:
Սպանվեց նաև հաջորդ մելիքը` Աբասը: Մելիքների ընտանիքների անդամները բռնի կերպով կամ էլ խաբեությամբ իսլամացվեցին: Մելիքական տոհմի հալածանքը շարունակվեց ընդհուպ մինչեւ 1828 թվականին կովկասյան գավառների միավորումը Ռուսաստանին:
Արամի որդի Բաղդատը իր զավակներով բռնի իսլամացվեց: Իսլամի ընդունումը հարկադրվեց նաեւ մելիքական տոհմի մյուս ներկայացուցիչներին:
Այնուամենայնիվ` տոհմի ներկայացուցիչներից իսլամն առաջինը ընդունած Ասլանին (մելիք Բաղդատի որդուն) որպես բեկ Տող ուղարկեց ռուսաստանյան վարչակազմը 1828 թվականին:
Այնուամենայնիվ` տոհմի ներկայացուցիչներից իսլամն առաջինը ընդունած Ասլանին (մելիք Բաղդատի որդուն) որպես բեկ Տող ուղարկեց ռուսաստանյան վարչակազմը 1828 թվականին:
Մանվել Սարգսյան։ Հավանաբար` այդ պահից իշխանությունը Տողում անցել էր մելիք Եգանի տոհմի իսլամական ճյուղին: Մելիքական ապարանքը երկու մասի էր բաժանվել, եւ հետագա զարգացում էր ստացել միայն այն մասը, որտեղ հաստատվել էին բեկերը: Հայկական թևը կորցրեց իշխանությունն ու ազդեցությունը:
Տողը՝ Ռուսական կայսրության և ԽՍՀՄ շրջանում
Ռուսական կայսրության կազմում Տողը մաս է կազմել Կասպյան մարզի կազմում։ 1846-ից եղել է կայսրության Շամախի նահանգի (1859-ից անվանափոխված որպես Բաքվի նահանգ) Շուշի գավառի, 1868-ից՝ նորաստեղծ Ելիզավետպոլի նահանգի նույն Շուշի գավառի կազմում։
Ռուսական կայսրության տիրապետության տարիներին տարբեր գյուղերում բեկեր կային, և այդ բեկերը ընտրվում էին Դիզակի մելիքների շառավիղներից, բայց՝ իսլամացածներից։
ԽՍՀՄ շրջանում՝ Արցախը տալով նորաստեղծ մուսուլմանական Ադրբեջան պետությանը՝ հայերի ու մուսուլմանների վրա վերահսկողության մեխանիզմներ էին ստեղծում:
1926-ից Տողը ԼՂԻՄ-ի Դիզակի (1939-ից՝ Հադրութի) շրջանում էր ընդգրկված։ Խորհրդային կարգերի ժամանակ շարունակվում է Տողը հայաթափելու քաղաքականությունը։
1991 թվականի հոկտեմբերի 30-ին տեղի կամավորկան ջոկատները Տողն ազատագրել են այնտեղ տեղակայված ադրբեջանցի ՕՄՕՆ-ականներից:
Ռուսական կայսրության տիրապետության տարիներին տարբեր գյուղերում բեկեր կային, և այդ բեկերը ընտրվում էին Դիզակի մելիքների շառավիղներից, բայց՝ իսլամացածներից։
ԽՍՀՄ շրջանում՝ Արցախը տալով նորաստեղծ մուսուլմանական Ադրբեջան պետությանը՝ հայերի ու մուսուլմանների վրա վերահսկողության մեխանիզմներ էին ստեղծում:
1926-ից Տողը ԼՂԻՄ-ի Դիզակի (1939-ից՝ Հադրութի) շրջանում էր ընդգրկված։ Խորհրդային կարգերի ժամանակ շարունակվում է Տողը հայաթափելու քաղաքականությունը։
1991 թվականի հոկտեմբերի 30-ին տեղի կամավորկան ջոկատները Տողն ազատագրել են այնտեղ տեղակայված ադրբեջանցի ՕՄՕՆ-ականներից:
Մանվել Սարգսյան։ Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո շարունակվում է Տողը հայաթափելու քաղաքականությունը։ Մինչև Խորհրդային Միությունը Տողում պահպանվել էին վեց իսլամադավան ընտանիք։ Մնացածը հայեր էին։ 1960-ական թվականներից արդեն ադրբեջանական իշխանությունները սկսել են Արցախը բնակեցնել թուրքերով (ադրբեջանցիներ - խմբ)։
Տողի մելիքական ապարանքի շքամուտքը՝ 1737-ին արված արձանագրությամբ, որում Մելիք Ավանը ներկայացնում է իր պատմությունը։
Հարց։ Արցախի անկախացումից հետո ինչ աշխատանքներ են տարվել՝ Տողի պատմամշակութային ժառանգությունը վերականգնելու ուղղությամբ։
Մանվել Սարգսյան։ Տողի մելիքանիստ ապարանքը (գլխավոր լուսանկարում, դեկտեմբեր 2021 - խմբ) մասամբ վերականգնվել էր։ Վերականգնվել էր սբ․ Հովհաննես եկեղեցին։
Առաջին շինությունը 15-րդ դարի է։ Պեղումների նպատակը այդ 500 տարվա ճարտարապետության զարգացման պատմությունը ցույց տալն էր։ Մեծ աշխատանք տարվեց, և այդ տարածքը վերաիմասատավորվեց։
Արցախում տուրսիստական հետաքրքիր ուղություն էր։ Տողում անցնում էր գինու փառատոն։
Մանվել Սարգսյան։ Տողի մելիքանիստ ապարանքը (գլխավոր լուսանկարում, դեկտեմբեր 2021 - խմբ) մասամբ վերականգնվել էր։ Վերականգնվել էր սբ․ Հովհաննես եկեղեցին։
Առաջին շինությունը 15-րդ դարի է։ Պեղումների նպատակը այդ 500 տարվա ճարտարապետության զարգացման պատմությունը ցույց տալն էր։ Մեծ աշխատանք տարվեց, և այդ տարածքը վերաիմասատավորվեց։
Արցախում տուրսիստական հետաքրքիր ուղություն էր։ Տողում անցնում էր գինու փառատոն։
Մանվել Սարգսյան։ Տողը լանջի վրա էր, պատից կախված նկար ոնց որ լիներ։
Երկու տարի պեղումներ ենք այնտեղ արել, բացվել էին բավականին մեծ շերտեր։ 19-րդ դարի տները հնարավոր էր ռեստավրացիա անել, որոհետև հին բերդի տեռասները պահպանվել էին։ Շատ պատեր պահպանվել էին, խոշոր քարերից տաշված։
Գլխատունը՝ լրիվ կանգուն, պատերը, բուխարին, մուտքը ամբողջությամբ պահպանվել են։
Մեծ գործ է արվել։ Ընդունարանը ունենք՝ լրիվ վերականգնված, գլխատան քարի մասը, սբ․ Հովհաննես եկեղեցին՝ կառուցված սրբատաշ քարերով։
Երկու տարի պեղումներ ենք այնտեղ արել, բացվել էին բավականին մեծ շերտեր։ 19-րդ դարի տները հնարավոր էր ռեստավրացիա անել, որոհետև հին բերդի տեռասները պահպանվել էին։ Շատ պատեր պահպանվել էին, խոշոր քարերից տաշված։
Գլխատունը՝ լրիվ կանգուն, պատերը, բուխարին, մուտքը ամբողջությամբ պահպանվել են։
Մեծ գործ է արվել։ Ընդունարանը ունենք՝ լրիվ վերականգնված, գլխատան քարի մասը, սբ․ Հովհաննես եկեղեցին՝ կառուցված սրբատաշ քարերով։
500 տարվա պատմություն
Պահպանվել են մելիքական շերտը, մինչ 15-րդ դարի շերտը։ Ձուլարան կար այնտեղ, հնձանների հետքեր կային, ջրի ամբարներ։ Շատ դժվար էր անգամ ընտրել՝ որ շերտը պահել, որը ոչ։
Գլխատունը՝ լրիվ կանգուն, պատերը, բուխարին, մուտքը ամբողջությամբ պահպանվել են։
Մեծ գործ է արվել։ Ընդունարանը ունենք՝ լրիվ վերականգնված, գլխատան քարի մասը, սբ․ Հովհաննես եկեղեցին՝ կառուցված սրբատաշ քարերով։
Մեծ գործ է արվել։ Ընդունարանը ունենք՝ լրիվ վերականգնված, գլխատան քարի մասը, սբ․ Հովհաննես եկեղեցին՝ կառուցված սրբատաշ քարերով։
Հարց։ 2020-ի պատերազմի ընթացքում Հադրութի շրջանը, Տող գյուղը անցան Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, ի՞նչ ճակատագրի են արժանացել Տողի պատմամշակութային կոթողները։
Մանվել Սարգսյան։ Այո, ցավոք, հիմա Տողը անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, և իրենց կողմից մելիքանիստ Տողի պատմության խեղաթյուրելու միտում կա։
Հայկական վանքերը և հուշարձանները որպես ալբանական են ներկայացվում, հուշարձանների ոչնչացման պետական քաղաքականություն է նկատվում։ Իսկ Տողն արձանագրությունների թանգարան է։
Մեծ կորուստ կլինի մեր մշակույթի համար, եթե կորցնենք Տողի արձանագրությունները։
Մանվել Սարգսյան։ Այո, ցավոք, հիմա Տողը անցել է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, և իրենց կողմից մելիքանիստ Տողի պատմության խեղաթյուրելու միտում կա։
Հայկական վանքերը և հուշարձանները որպես ալբանական են ներկայացվում, հուշարձանների ոչնչացման պետական քաղաքականություն է նկատվում։ Իսկ Տողն արձանագրությունների թանգարան է։
Մեծ կորուստ կլինի մեր մշակույթի համար, եթե կորցնենք Տողի արձանագրությունները։
Բաքվի կեղծարարությունը
2020 թվականի Արցախյան պատերազմից հետո՝ 2021 թվականի մարտին, այլ բնակավայրերի շարքում Տող է այցելում Ադրբեջանի ղեկավար Իլհամ Ալիևը՝ կնոջ և դստեր հետ։
Այնտեղից Բաքվի ղեկավարը Տող գյուղը ներկայացնում է որպես «հինավուրց ադրբեջանական գյուղ»։ Իսկ հենց գյուղում գտնվող Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, չկարողանալով ներկայացնել որպես «հինավուրց ադրբեջանական», ներկայացնում է, թե իբր այն «ալբանական» է։
Այնտեղից Բաքվի ղեկավարը Տող գյուղը ներկայացնում է որպես «հինավուրց ադրբեջանական գյուղ»։ Իսկ հենց գյուղում գտնվող Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, չկարողանալով ներկայացնել որպես «հինավուրց ադրբեջանական», ներկայացնում է, թե իբր այն «ալբանական» է։
Տողի անկումը
Շարքի մյուս պատմությունները կարդացեք ստորև
- Մեկ օր տևած մարտերՏողի համար տրված մեկօրյա մարտերը և գյուղի անկումը 2020 թվականի պատերազմի ընթացքում։
- Տողեցիների ճակատագրերըՏողի բնակիչների տեղահանությունը, տողեցիների ճակատագրերը և ապրուստը այսօր։
- Կատարոն և տնտեսությունըԱրցախի ամենահայտնի գինու գործարանի ճակատագիրը, գյուղի նյութական-տնտեսական կորուստները։
